Bà Nguyễn Thị Bình – sứ giả hòa bình của Việt Nam

Tham gia cách mạng từ 18 tuổi, bà Nguyễn Thị Bình từng là sứ giả hòa bình tại hội nghị Paris, 10 năm làm Phó chủ tịch nước với nhiều cống hiến về đối ngoại, tư pháp.

Bộ Nội vụ đang lấy ý kiến xét tặng danh hiệu Anh hùng Lao động cho bà Nguyễn Thị Bình, nguyên Phó chủ tịch nước, nguyên Bộ trưởng Ngoại giao Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam.

Bà Bình sinh năm 1927 tại Quảng Nam, tên thật là Nguyễn Thị Châu Sa. Mẹ bà là con gái thứ hai của nhà yêu nước Phan Châu Trinh, bố là con thứ mười của một nghĩa binh phong trào Cần Vương chống Pháp, làm viên chức trắc địa ở các tỉnh Tây Nam Bộ.

Trong hồi ký, bà kể sinh ra ở nông thôn nên từ nhỏ đã hiểu việc đồng áng, biết câu cá, bắt tôm. Khi bố được điều sang Campuchia làm việc, cả gia đình đi cùng, sống trong căn nhà gỗ tại đại lộ Miche, thủ đô Phnom Penh.

Thời thơ ấu, cô bé Châu Sa được mẹ kể về ông ngoại – chí sĩ yêu nước Phan Châu Trinh và phong trào Duy Tân đầu thế kỷ 20. Vậy nên dù không biết mặt ông ngoại, cô sớm được trao truyền tấm lòng tha thiết với đất nước, nhân dân.

Châu Sa học trường Lycée Sisowath – trường trung học lớn nhất Campuchia dành cho con công chức người Pháp. Có lần trong giờ ra chơi, thấy mấy bạn người Pháp nói với nhau về những người giúp việc trong nhà rằng “bọn Anamites đều là những tên ăn cắp”, Châu Sa liền lấy cặp sách nện vào chúng.

“Ngày tháng tuổi thơ ảnh hưởng lâu dài trong cả cuộc đời tôi, cả hoạt động xã hội lẫn đời sống riêng”, bà Bình viết.

Bà Nguyễn Thị Bình (trái) phát biểu tại lễ kỷ niệm 50 năm ngày ký Hiệp định Paris, ở Hà Nội tháng 1/2023. Ảnh: BNG

Khi mẹ ốm nặng phải về chữa bệnh tại Sài Gòn, Châu Sa mong ước sau khi học xong tú tài sẽ xin học trường y để trở thành bác sĩ chữa bệnh cho người nghèo. Sau khi mẹ mất, bố cô đặt nhiều hy vọng vào con cả Châu Sa. Cô học tương đối tốt, nhất là môn toán nên từng làm gia sư, dạy toán ở một vài trường.

Châu Sa thích nghe nhạc trữ tình của Schubert, Schumann…, thích thể thao, nhất là bóng rổ. Cô cũng tập làm các công việc may vá, nấu nướng bởi muốn trở thành phụ nữ “công, dung, ngôn, hạnh”. Sau khi Nhật đảo chính Pháp ở Đông Dương tháng 3/1945, gia đình Châu Sa trở về Việt Nam, việc thi tú tài phải gác lại.

Mối tình chung thủy

“Cuộc sống tình cảm thật sự là phần hết sức quý giá trong đời tôi”, bà Bình từng bộc bạch và tự nhận mình là “người hạnh phúc”. Khi ở Campuchia, bố bà làm việc trong Cơ quan trắc địa, hướng dẫn một số thực tập viên từ Hà Nội, từng tốt nghiệp Đại học Bách khoa, khoa Cầu Cống. Trong số đó có chàng trai Đinh Khang yêu thể thao, chơi bóng bàn, bóng chuyền, bóng rổ đều hay.

Gặp nhau trên sân bóng rổ, tình cảm giữa họ nảy nở. Nhưng bố bà tỏ ra thận trọng vì chưa biết rõ gia đình chàng trai và muốn con gái học đến nơi đến chốn.

Kháng chiến chống Pháp bùng nổ, bà về Sài Gòn tham gia Việt Minh. Giữa năm 1946, hai người gặp nhau tại đền thờ cụ Phan Châu Trinh. Ông Khang ở với gia đình bà Bình mấy tháng thì ra Hà Nội. Trước khi đi, ông nói: “Anh phải ra Bắc tham gia quân đội Việt Minh, ở đó có nhiều bạn bè. Tình hình trong Nam phức tạp, khó biết làm gì”. Hai người chia tay, hẹn sớm gặp lại.

Nhưng suốt 9 năm, bà Bình chỉ nhận được từ ông Khang mấy chữ viết trên mảnh giấy nhỏ nhàu nát: “Chúc em và gia đình an toàn, khỏe mạnh”. Bà rất vui vì biết người yêu còn sống, đang làm trong ngành công binh. Yêu xa, lại trong bối cảnh chiến tranh, được nhiều người khuyên cân nhắc, bà tự nhủ nếu có người khác yêu hơn anh Khang thì mới tính.

Kháng chiến chống Pháp thắng lợi, bà Bình tập kết ra Bắc, gặp lại người yêu. Cuối năm 1954, hai người làm đám cưới vội vì tháng sau bà phải trở lại Sài Gòn hoạt động. Từ đó, dù thường xuyên phải công tác xa nhau, nhưng tình nghĩa giữa hai người đã giúp bà đứng vững, hoàn thành nhiệm vụ. Vợ chồng bà sinh được một trai, một gái. “Tôi là người hạnh phúc, đã lấy được người mình yêu và đó cũng là mối tình đầu”, bà Bình viết trong hồi ký.

Trước khi lên đường tham gia đàm phán Paris, bà Bình gọi điện cho chồng từ trường Công binh ở Bắc Giang về gặp. Khi bà bối rối không biết nói thế nào thì chồng động viên “em có việc phải làm, cứ yên tâm đi, các con đã có anh lo”.

‘Sứ giả hòa bình’ ở Paris

Năm 1961, bà Bình tham gia Ban Thống nhất, phụ trách hoạt động ngoại giao nhân dân của Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam. Sau thời gian dài tham gia cách mạng, trải qua nhiều chức vụ, đến tháng 7/1968 bà được cử tham gia đại diện Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam tham gia hội nghị Paris – cuộc đàm phán dài nhất lịch sử thế giới, từ tháng 11/1968 đến 27/1/1973.

14h ngày 2/11/1968, bà Bình đến Paris trong chiếc áo dài màu hồng sậm, khoác măng tô xám, quàng khăn đen có điểm hoa. Trước 400 nhà báo, lần đầu bà phát biểu, nêu lập trường chính nghĩa của Mặt trận và thiện chí muốn tìm giải pháp hòa bình. Các nhà báo tỏ ra thiện cảm, bởi đứng trước họ là phụ nữ nhỏ nhắn, hiền lành, đến từ vùng đất đang rực cháy lửa chiến tranh, nói có lý, có tình.

Sau phiên trù bị hôm 27/11/1968, đến 25/1/1969, hội nghị bốn bên tại Paris về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình tại Việt Nam chính thức bắt đầu. Bà Bình giữ vai trò Phó đoàn Mặt trận. Suốt bốn năm, cứ mỗi ngày thứ năm hàng tuần, bà Bình cùng hai đoàn Việt Nam lại đến Trung tâm hội nghị Kléber để đàm phán.

Tháng 6/1969, Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam ra đời, bà Bình được cử làm Bộ trưởng Ngoại giao, đồng thời làm trưởng đoàn đàm phán tại Paris thay ông Trần Bửu Kiếm. “Đón tin được bổ nhiệm làm Bộ trưởng, tôi thực sự không coi là tin vui mà thấy nhiệm vụ sẽ nặng nề hơn”, bà kể. Từ đây, vai trò “sứ giả hòa bình” của bà càng thể hiện nổi bật và ấn tượng.

Ngoài chuẩn bị cho các cuộc họp ở Kléber, bà Bình dành nhiều thời gian tiếp xúc với báo chí. Có giai đoạn, ngày nào bà cũng tiếp một hoặc hai hãng truyền hình hoặc phóng viên các báo Pháp, Mỹ, Anh, Nhật Bản. Bà cũng dành thời gian đến nhiều nước như Anh, Italia, Thụy Điển, Bungari, Cuba, châu Phi… để vận động ủng hộ hòa bình cho Việt Nam.

Bà Nguyễn Thị Bình trả lời phỏng vấn các nhà báo sau khi dự phiên họp đầu tiên bàn về thủ tục hội nghị bốn đoàn tại Paris, tháng 1/1969. Ảnh tư liệu

Tháng 9/1970, phái đoàn Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam mang đến bàn đàm phán Paris bản dự thảo 8 điểm gây tiếng vang lớn, trong đó yêu cầu Mỹ rút hết quân về nước và gạt bỏ Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Cao Kỳ và Trần Thiện Khiêm, lập Chính phủ liên hiệp lâm thời ở miền Nam.

Gần một năm sau, phái đoàn do bà Bình dẫn đầu tiếp tục đưa ra kế hoạch 7 điểm, trong đó Mỹ phải rút hết quân và thả tù binh; chính quyền Sài Gòn từ chức, nhường chỗ cho chính quyền mới sẵn sàng bàn bạc với Chính phủ Cách mạng lâm thời để lập ra Chính phủ hòa hợp dân tộc.

Tuy nhiên, trong khi chiến trường miền Nam ngày càng căng thẳng thì trên bàn hội nghị Paris vẫn là “cuộc đối đáp giữa những người điếc”, mỗi phía đưa ra quan điểm, lập trường riêng. Đầu năm 1972, bà Bình được chỉ thị đưa ra tuyên bố hai điểm: Mỹ rút quân và lập ở miền Nam Chính phủ hòa hợp dân tộc ba thành phần gồm Chính phủ cách mạng lâm thời, chính quyền Sài Gòn và thành phần thứ ba.

Khi Mỹ huy động máy bay B52 ném bom Hà Nội cuối năm 1972, bà Bình về Hà Nội, thăm phố Khâm Thiên bị tàn phá và hai con nhỏ đang sơ tán tại thị xã Hưng Yên. Ngày 21/1/1973, trở lại Paris, bà Bình mở ngay cuộc họp báo, tuyên bố: “Chỉ có một nước Việt Nam, chỉ có một dân tộc Việt Nam và Chính phủ Cách mạng lâm thời là đại diện của nhân dân miền Nam”.

“Madam Bình mặc áo dài truyền thống của Việt Nam bằng lụa vân màu xanh lá cây, trông rất thoải mái. Đôi lúc madam Bình nở nụ cười làm khuôn mặt càng rạng rỡ, trả lời các nhà báo rõ ràng khúc chiết, làm cho người ta có cảm giác đứng trước một quý bà đầy bản lĩnh, đầy tự tin”, hãng AFP mô tả.

Bốn năm kiên trì đấu tranh, ngày 23/1/1973, hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam được ký tắt và ký chính thức bốn ngày sau đó. Ngày ký chính thức hôm 27/1, bà Bình đại diện Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, là một trong bốn bên tham gia ký kết vào 32 văn bản hiệp định.

“Đặt bút ký vào văn bản hiệp định Paris lịch sử, tôi vô cùng xúc động… Tôi không có đủ lời để nói lên được lòng biết ơn vô tận với đồng bào và chiến sĩ ta từ Nam chí Bắc đã chấp nhận mọi hy sinh, dũng cảm chiến đấu để có được thắng lợi to lớn hôm nay”, bà viết trong hồi ký.

Bà Nguyễn Thị Bình ký điều ước công nhận Hiệp định Paris, ngày 27/1/1973. Ảnh tư liệu

Phó chủ tịch nước giúp nhiều phạm nhân giảm án tù

Sau ngày thống nhất đất nước, bà Nguyễn Thị Bình từng 11 năm làm Bộ trưởng Giáo dục, 5 năm làm Phó trưởng ban Đối ngoại Trung ương Đảng, kiêm Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội.

Đầu năm 1992, khi bà đang ở TP HCM thì Tổng Bí thư Đỗ Mười đến thăm, cho biết Bộ Chính trị dự định cử bà làm Phó chủ tịch nước khóa tới. Khi đó, bà đã 65 tuổi, quá tuổi nghỉ hưu theo quy định, nên từ chối. Nhưng bà nghĩ “mình có làm cũng là vì đất nước, không vì mục đích khác”, nên đồng ý nhận nhiệm vụ. Từ đó, trong hai nhiệm kỳ đảm nhiệm cương vị Phó chủ tịch nước, bà đã có nhiều đóng góp cho đất nước, nhất là lĩnh vực đối ngoại và tư pháp.

Từ năm 1991, bà được cử tham dự các hội nghị cấp cao Cộng đồng các nước có sử dụng tiếng Pháp. Một lần, gặp Tổng thống Pháp Jacques Chirac, bà đặt vấn đề tại sao nước này đặt Việt Nam ở loại nước thứ tư trong quan hệ ưu tiên thương mại? Ngay sau đó, Tổng thống Pháp gọi trợ lý và nói “không lý nào, cần xếp ngay Việt Nam vào loại nước thứ ba”.

Phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình và Jacques Chirac tại Hội nghị cấp cao, Hà Nội, năm 1997. Ảnh tư liệu

Năm 1994, bà Bình đi thăm một số nước châu Phi, trên đường về gặp Chủ tịch Tổ chức Lương thực thế giới (FAO) Jacques Diouf nên trao đổi về tình hình lương thực thế giới. Cuộc nói chuyện đưa ra sáng kiến Việt Nam gửi chuyên gia, FAO gửi tài trợ phần lớn, các nước châu Phi chịu chi phí sinh hoạt của chuyên gia để sản xuất lương thực ở châu Phi. Ý tưởng đã được thực hiện thành công.

Đầu những năm 90 của thế kỷ trước, có nhiều dư luận phàn nàn về hoạt động tư pháp. Năm 1995, bà Bình được cử đi kiểm tra một số địa phương, sau đó có báo cáo trình Chủ tịch nước thực trạng và nêu loạt giải pháp cải cách tư pháp. Nhiều vấn đề cụ thể được bà Bình kiến nghị giải quyết.

Khi đến trại giam của Bộ Công an tại Hà Nội, bà gặp một thanh niên bị kết án tử hình nhưng giam giữ hơn 6 năm không xử được vì bị can và gia đình kêu oan, kháng cáo, tòa xử đi xử lại nhiều lần không xong. Bà kiến nghị nếu không đủ chứng cứ kết tội nặng thì trước mắt phải hạ hình phạt để bị can sống trong điều kiện của các tù nhân bình thường, đỡ khắc nghiệt.

Đến TP HCM, bà xuống trại giam huyện Củ Chi, thấy nhiều phụ nữ bị bắt vì cờ bạc, trong đó nhiều người buôn bán vặt, có con nhỏ, nên bàn với địa phương chỉ phạt cảnh cáo rồi tha họ về.

Mỗi khi đến trại giam, bà Bình thường tìm gặp người lớn tuổi nhất hoặc nhỏ tuổi nhất, phụ nữ, người có trình độ cao để tìm hiểu nguyên nhân phạm tội. Đến trại giam Xuân Mộc, bà gặp một người đàn ông đã bị giam gần 5 năm, từng sang Liên Xô nghiên cứu sinh vật lý, nhưng khi về nước phụ trách xí nghiệp, bị thua lỗ, nên bị kết tội. Bà đề nghị hội đồng đặc xá xem xét trường hợp này và sau đó người đàn ông được đặc xá.

Tháng 7/2002, bà Nguyễn Thị Bình kết thúc nhiệm kỳ Phó chủ tịch nước thứ hai.

Nguyên Phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình ở tuổi 90, năm 2017. Ảnh: NXB Chính trị quốc gia Sự thật

Về hưu, bà Bình vẫn bận rộn với vai trò Chủ tịch Quỹ bảo trợ trẻ em Việt Nam; Quỹ giải thưởng Kovalevskaya, Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh. Tháng 4/2003, bà tham gia thành lập Quỹ Hòa bình và Phát triển Việt Nam, gần một năm sau làm Chủ tịch danh dự Hội Nạn nhân chất động da cam Việt Nam. Bà xuất hiện trên nhiều diễn đàn, hội thảo khoa học trong nước và quốc tế, phát biểu về hòa bình, phát triển giáo dục, trẻ em bất hạnh, quyền bình đẳng của phụ nữ…

Tại lễ kỷ niệm 50 năm ngày ký Hiệp định Paris năm 2023, bà Socorro Gomes Coelho, nguyên Chủ tịch Hội đồng Hòa bình Thế giới, nhớ lại: “Bà Bình khi đó được xem như một trong những biểu tượng của phụ nữ chúng tôi. Bé nhỏ, nền nã trong tà áo dài truyền thống Việt Nam nhưng rất đanh thép khi tham gia họp báo”.

Bà Corazon Valdez Fabros, phụ trách nhóm lĩnh vực hòa bình và an ninh thuộc Diễn đàn nhân dân Á – Âu, thành viên Hội đồng Hòa bình thế giới, từng chia sẻ: “Ôi, Madame Bình, một phụ nữ Việt Nam tuyệt vời, con người quả cảm. Ở thời chúng tôi, bà là một trong những tấm gương sáng chúng tôi muốn học hỏi”.

Vũ Tuân

Nguồn vnexpress