Ứng phó phòng vệ thương mại, giữ nhịp xuất khẩu

Theo Bộ Công thương, tính đến cuối tháng 8-2025, có 292 vụ việc phòng vệ thương mại (PVTM) mà hàng hóa Việt Nam phải đối mặt. Điều này cho thấy hội nhập quốc tế không những mở ra cơ hội thị trường mà còn là thách thức đối với từng doanh nghiệp xuất khẩu.

Bị soi xét kỹ lưỡng hơn

Trong 292 vụ việc có 160 vụ chống bán phá giá, 33 vụ chống trợ cấp, 59 vụ tự vệ và 40 vụ lẩn tránh thuế. Hơn 100 biện pháp vẫn đang được các nước duy trì và rà soát hàng năm. Mỹ, EU, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ và nhiều thị trường khác đều đã từng đưa hàng hóa Việt Nam vào “tầm ngắm” điều tra.

Điều này phản ánh hai mặt của hội nhập là hàng Việt đã khẳng định vị trí trên bản đồ thương mại toàn cầu, nhưng đồng nghĩa cũng bị soi xét kỹ lưỡng hơn. Dệt may, da giày, thép, gỗ, thủy sản, cà phê… là nhóm những mặt hàng chủ lực xuất khẩu nhưng cũng là nhóm đối diện nguy cơ cao nhất bị kiện tụng, áp chế tài PVTM.

Theo các chuyên gia, khi kim ngạch xuất khẩu năm 2024 vượt 354 tỷ USD, đưa Việt Nam đứng trong nhóm 20 quốc gia thương mại hàng đầu thế giới, thì việc bị áp dụng biện pháp PVTM là điều khó tránh. Tại diễn đàn xuất khẩu 2025 vừa qua, Thứ trưởng Bộ Công thương Phan Thị Thắng nhận định: “Bảo hộ thương mại toàn cầu gia tăng không chỉ dưới dạng thuế quan mà còn ở các biện pháp phi thuế quan. Doanh nghiệp Việt cần chuẩn bị tâm thế coi PVTM là một phần tất yếu của thương mại toàn cầu, chứ không thể xem đó chỉ là rào cản”.

Những vụ việc gần đây đã chứng minh nhận định này. Đơn cử, thép cán nóng xuất sang EU bị áp thuế đến 12,1%; xi măng và clinker xuất sang Đài Loan (Trung Quốc) chịu thuế 13,59%-23,20% trong 5 năm; hộp nhựa polypropylene bị Mỹ điều tra chống bán phá giá; bao bì đúc sợi đối diện nguy cơ thuế chống trợ cấp tới hơn 200%… Những mức thuế này cộng gộp với những mức thuế đang áp dụng tùy thuộc vào từng loại ngành hàng khiến chi phí đội lên, lợi thế cạnh tranh suy giảm và khách hàng dễ dàng chuyển sang nguồn cung khác.

Dây chuyền sản xuất tại Nhà máy Tôn Đông Á (phường Hòa Lợi, TPHCM). Ảnh: Hoàng Hùng

Thực tế, nhiều doanh nghiệp vẫn xem PVTM là việc của cơ quan nhà nước, đến khi bị khởi kiện mới lúng túng đối phó trong tình trạng hồ sơ thiếu minh bạch, số liệu không thống nhất, thiếu đội ngũ pháp lý am hiểu thương mại quốc tế. Hệ quả là nhiều doanh nghiệp phải chịu mức thuế cao, mất lợi thế cạnh tranh, thậm chí mất hẳn thị trường.

“Doanh nghiệp xuất khẩu thực phẩm thường gặp khó ở khâu chứng từ xuất xứ và truy xuất nguyên liệu. Nếu không chuẩn hóa hồ sơ ngay từ đầu, khi bị kiểm tra sẽ rất khó giải trình, dẫn tới nguy cơ mất thị trường”, ông Diệp Nam Hải, Tổng Giám đốc Cholimex Food, chia sẻ.

Ông Paul Le, Phó Chủ tịch Central Retail Việt Nam, cũng cho rằng, các tập đoàn phân phối toàn cầu đòi hỏi tính tuân thủ rất cao. Hàng hóa không đáp ứng chuẩn ESG (bộ tiêu chuẩn đánh giá tính bền vững và trách nhiệm đối với môi trường, xã hội của doanh nghiệp) quy tắc xuất xứ không rõ ràng thì khó có cơ hội hiện diện lâu dài trong hệ thống bán lẻ quốc tế.

Ngay cả tập đoàn bán lẻ quốc tế lớn như Walmart, ông Avaneesh Gupta, Phó Chủ tịch Cấp cao, Phụ trách ngành hàng tổng hợp và thu mua may mặc, cũng khẳng định, doanh nghiệp Việt phải bảo đảm “3 minh bạch”: minh bạch xuất xứ, minh bạch sản xuất và minh bạch trách nhiệm xã hội.

Nâng chuẩn để đi xa hơn

Về bản chất, PVTM không chỉ là rào cản mà còn là cơ chế hợp pháp trong thương mại toàn cầu, được luật hóa bởi WTO và các FTA. Nếu chủ động ứng phó, doanh nghiệp có thể biến PVTM thành động lực để nâng cao quản trị, minh bạch chuỗi cung ứng, ứng dụng công nghệ số, tuân thủ các chuẩn mực về môi trường và lao động.

Trước hết, doanh nghiệp cần xây dựng “lá chắn pháp lý”. Một bộ phận chuyên trách theo dõi luật thương mại quốc tế, hồ sơ minh bạch, số liệu thống nhất sẽ là điểm tựa để giảm nguy cơ bị áp thuế bất lợi.

Bà Sarah Negro, Giám đốc Quan hệ công chúng toàn cầu phụ trách sản xuất (Tập đoàn H&M), cho biết, trong bối cảnh các chính sách thương mại và thuế đối ứng từ các thị trường lớn đang tác động mạnh mẽ đến xuất khẩu, đầu tư và sản xuất, các doanh nghiệp Việt Nam cần có chiến lược chuyển đổi mạnh mẽ để thích ứng. Bà cũng khuyến nghị doanh nghiệp cần hiểu rõ cơ chế vận hành và kỳ vọng của chuỗi phân phối, đồng thời sẵn sàng thích nghi với yêu cầu ESG, tiêu chuẩn carbon, và truy xuất minh bạch.

Song song đó, liên kết cộng đồng doanh nghiệp và hiệp hội cũng là một giải pháp căn bản. Một doanh nghiệp đơn lẻ khó “chống chọi”, nhưng nếu có sự đồng hành, chia sẻ kinh nghiệm và sự hỗ trợ pháp lý, sức mạnh sẽ khác biệt.

Đại diện Walmart cho biết: “Trong chuỗi cung ứng toàn cầu, yếu tố niềm tin và sự nhất quán dữ liệu là then chốt. Nếu doanh nghiệp Việt Nam cùng hiệp hội xây dựng được chuẩn minh bạch thống nhất, khả năng duy trì thị trường lâu dài sẽ cao hơn”.

Cùng chung nhận định, ông Trần Phú Lữ, Giám đốc ITPC TPHCM, cho rằng, nếu vẫn giữ tư duy bị động, doanh nghiệp sẽ mãi loay hoay trong vòng xoáy điều tra và thuế quan. Nhưng nếu coi PVTM là công cụ để rèn luyện, nâng cấp sản xuất và quản trị thì mỗi vụ việc sẽ trở thành một bài học, giúp doanh nghiệp trưởng thành hơn và tiến xa hơn trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ở khía cạnh khác, nếu cộng đồng doanh nghiệp coi PVTM là chìa khóa sống còn, còn cơ quan quản lý tạo môi trường chính sách minh bạch, hỗ trợ kịp thời, thì từ thế bị động “bị gọi tên”, hàng Việt sẽ bước sang giai đoạn chủ động “đặt để tên mình” trên bản đồ thương mại toàn cầu.